مقدمه
اختلالات اسکلتی-عضلانی طیف وسیعی از بیماری‌ها را شامل می‌شوند که بر عضلات، رباط‌ها، تاندون‌ها، غضروف و استخوان تأثیر می‌گذارند. این اختلالات از بیماری‌های تحلیل‌برنده مانند آرتروز (استئوآرتریت) و آرتریت روماتوئید تا آسیب‌های ناشی از تروما، تاندینوپاتی‌ها و سندرم‌های درد مزمن گسترده هستند. این مشکلات از مهم‌ترین علل ناتوانی و کاهش بهره‌وری در جهان به شمار می‌آیند. گزارش‌های بین‌المللی نشان داده‌اند که کمردرد و آرتروز میلیون‌ها سال زندگی همراه با ناتوانی ایجاد کرده‌اند و فشار سنگینی بر سیستم‌های درمانی وارد می‌کنند.
در ایران و به‌ویژه استان خوزستان، شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش نیز با رشد روزافزون مراجعات بیماران مبتلا به دردهای مزمن اسکلتی-عضلانی مواجه هستند. این موضوع نیاز به درمان‌های کم‌تهاجمی و مؤثر مانند اوزون تراپی را بیش از پیش آشکار کرده است.
درمان‌های رایج شامل داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDها)، اوپیوئیدها، تزریق کورتیکواستروئید، فیزیوتراپی و جراحی هستند. اگرچه این روش‌ها تا حدی مؤثرند، اغلب تسکین کامل ایجاد نمی‌کنند و ممکن است با عوارضی مانند خونریزی گوارشی، مشکلات قلبی-عروقی یا تخریب بافتی همراه باشند. تزریق کورتیکواستروئید گرچه رایج است، اما اثر آن کوتاه‌مدت بوده و تکرار آن می‌تواند موجب تخریب غضروف شود. همین محدودیت‌ها باعث افزایش توجه به روش‌های کم‌تهاجمی‌تر مانند ازون‌تراپی شده است.
ازون‌تراپی (O₂–O₃ Therapy) روشی است که در آن مخلوطی از اکسیژن و ازون برای ایجاد استرس اکسیداتیو کنترل‌شده وارد بدن می‌شود. ازون (O₃) مولکولی سه‌اتمی با خاصیت اکسیدکنندگی قوی است. وقتی با دستگاه‌های پزشکی استاندارد تولید شود و در غلظت‌های درمانی به کار رود، می‌تواند مسیرهای آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی را تحریک کرده، آزادسازی سیتوکین‌ها را تعدیل کند و میکروسیرکولاسیون خون را بهبود بخشد. این روش سال‌هاست در اروپا و آمریکای لاتین استفاده می‌شود و اخیراً در ایران، به‌ویژه در کلینیک درمان درد خانم دکتر حمیده دهقانی جهت بیماران شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش به‌عنوان رویکردی نوین برای درمان دردهای اسکلتی-عضلانی معرفی شده است.
مکانیزم‌های عمل
استرس اکسیداتیو کنترل‌شده و پاسخ آنتی‌اکسیدانی
ازون بلافاصله پس از ورود به مایعات بدن (مانند خون یا مایع مفصلی) حل شده و با آب و اسیدهای چرب واکنش می‌دهد. این فرآیند باعث تولید گونه‌های فعال اکسیژن و محصولات اکسیداسیون لیپید می‌شود. این مولکول‌ها به عنوان پیام‌رسان عمل کرده و مسیرهایی را فعال می‌کنند که موجب افزایش تولید آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی همچون سوپراکسید دیسموتاز، کاتالاز و گلوتاتیون پراکسیداز می‌شوند. این فرآیند تعادل اکسیداسیون-کاهش را در بدن بازیابی کرده و سبب تقویت دفاع طبیعی بدن می‌شود.
تعدیل التهاب و مسیرهای درد
ازون می‌تواند فعالیت فاکتورهای التهابی مانند NF-κB را مهار کند و در نتیجه میزان سیتوکین‌های التهابی (مانند TNF-α و IL-1β) را کاهش دهد. این موضوع التهاب مفاصل و درد را کاهش می‌دهد. همچنین ازون باعث افزایش آزادسازی سروتونین، اندورفین و اوپیوئیدهای درون‌زاد می‌شود که آستانه تحمل درد را بالا می‌برند. در بیماران مبتلا به دیسک کمر، ازون گلیکوزآمینوگلیکان‌ها را اکسید کرده و موجب کاهش حجم دیسک و فشار بر اعصاب می‌شود.
بهبود اکسیژن‌رسانی و گردش خون مویرگی
ازون توانایی گلبول‌های قرمز در آزادسازی اکسیژن به بافت‌ها را افزایش می‌دهد. این بهبود در میکروسیرکولاسیون می‌تواند روند ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده در مفاصل و عضلات را تسریع کند. در نتیجه، بیمارانی که در شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش تحت این درمان قرار می‌گیرند، بهبود قابل توجهی در خون‌رسانی و ترمیم بافت‌ها تجربه می‌کنند.
ایمنی و ترمیم بافت
ازون با تحریک تولید فاکتورهای رشد مانند TGF-β و PDGF موجب تکثیر فیبروبلاست‌ها و افزایش سنتز کلاژن می‌شود. این فرآیندها در ترمیم تاندون‌ها، رباط‌ها و حتی استخوان‌ها نقش دارند. به همین دلیل ازون‌تراپی می‌تواند در مواردی مانند نکروز استخوان ران یا آسیب‌های شدید رباطی بسیار مفید باشد.
روش‌های تجویز و پروتکل‌های درمانی
ازون‌تراپی به دو صورت موضعی (تزریق مستقیم به مفصل یا عضله) و سیستمیک (مانند اتوهموتراپی یا انسافلاسیون رکتال) انجام می‌شود. در ایران، به‌ویژه در کلینیک درمان درد خانم دکتر حمیده دهقانی جهت بیماران شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش، این روش بیشتر به‌صورت تزریق درون‌مفصلی یا تزریق اطراف ستون فقرات انجام می‌شود.
| روش تجویز | توضیح | دوز و تعداد جلسات معمول |
|---|---|---|
| تزریق درون‌مفصلی | تزریق مستقیم به زانو یا شانه برای کاهش التهاب و درد. | ۳ تا ۸ جلسه، هفته‌ای یک بار |
| تزریق پاراورتبرال (اطراف ستون فقرات) | تزریق به عضلات اطراف مهره‌ها برای درمان کمردرد و گردن‌درد. | ۶ تا ۱۲ جلسه طی چند هفته |
| تزریق داخل دیسک | تحت هدایت تصویربرداری به داخل دیسک برای کاهش فشار عصبی. | ۱ تا ۲ جلسه |
| تزریق اطراف تاندون‌ها و رباط‌ها | برای درمان تاندینوپاتی‌ها (مانند آرنج تنیس‌باز یا خار پاشنه). | ۳ تا ۶ جلسه |
| اتوهموتراپی (AHT) | خون بیمار با ازون مخلوط و مجدداً تزریق می‌شود. | ۴ تا ۱۰ جلسه هفتگی |
| انسافلاسیون رکتال | استفاده از گاز ازون از طریق رکتوم برای اثرات سیستمیک. | ۴ تا ۵ هفته، ۲ تا ۳ بار در هفته |
کاربردهای بالینی در اختلالات اسکلتی-عضلانی
کمردرد و بیرون‌زدگی دیسک کمری
کمردرد یکی از شایع‌ترین مشکلات اسکلتی-عضلانی است که اغلب ناشی از بیرون‌زدگی دیسک و فشار بر ریشه‌های عصبی است. روش‌های سنتی شامل فیزیوتراپی، مسکن‌ها، تزریق استروئید و در موارد شدید، جراحی هستند. ازون‌تراپی یک روش کم‌تهاجمی محسوب می‌شود که در کلینیک درمان درد خانم دکتر حمیده دهقانی جهت بیماران شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
در بیرون‌زدگی دیسک، تزریق ازون به داخل دیسک باعث اکسید شدن پروتئوگلیکان‌ها و کاهش حجم دیسک می‌شود. این موضوع فشار روی عصب‌ها را کم کرده و درد را کاهش می‌دهد. همچنین با مهار مواد التهابی مانند برادی‌کینین و پروستاگلاندین‌ها، التهاب اطراف عصب نیز کاهش می‌یابد. نتایج بالینی نشان داده‌اند که بیشتر بیماران بهبود درد و عملکرد حرکتی را تجربه می‌کنند و تعداد کمتری نیاز به جراحی پیدا می‌کنند.
گردن‌درد مزمن
گردن‌درد ناشی از فرسایش دیسک‌های گردنی یا مشکلات مفصل فاست است. در مطالعه‌های مختلف، تزریق پاراورتبرال ازون در ناحیه گردن موجب کاهش درد، بهبود عملکرد و افزایش کیفیت زندگی بیماران شده است. در کلینیک درمان درد خانم دکتر حمیده دهقانی جهت بیماران شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش نیز این روش به‌عنوان جایگزین یا مکمل فیزیوتراپی مورد استقبال بیماران قرار گرفته است.
استئوآرتریت زانو
آرتروز زانو با درد، خشکی و محدودیت حرکتی همراه است. درمان‌های سنتی مانند دارو یا تزریق اسید هیالورونیک همیشه اثربخش نیستند. مطالعات نشان می‌دهند که تزریق ازون در مفصل زانو موجب کاهش درد و بهبود عملکرد می‌شود. در کلینیک درمان درد خانم دکتر حمیده دهقانی جهت بیماران شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش بیماران پس از ۳ تا ۶ جلسه تزریق هفتگی، کاهش چشمگیر درد و افزایش توانایی حرکتی گزارش کرده‌اند.
آسیب‌های شانه
در مواردی مانند بورسیت یا تاندینوپاتی شانه، تزریق ازون به بورس شانه یا اطراف تاندون موجب بهبود درد و افزایش دامنه حرکتی می‌شود. مزیت این روش نسبت به کورتیکواستروئید، ماندگاری طولانی‌تر نتایج و عوارض کمتر است.
تاندینوپاتی‌ها و اختلالات بافت نرم
ازون‌تراپی در درمان آرنج تنیس‌باز، خار پاشنه و آسیب‌های ورزشی مؤثر بوده است. بیماران در اندیمشک، دزفول و شوش پس از چند جلسه تزریق اطراف تاندون، کاهش درد و بازگشت سریع‌تر به فعالیت‌های روزانه را گزارش کرده‌اند.
بیماری‌های روماتیسمی و دردهای سیستمیک
در بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید، اضافه کردن ازون‌تراپی به درمان دارویی باعث کاهش درد و تورم مفاصل می‌شود. همچنین در بیماری فیبرومیالژیا و سندرم خستگی مزمن، روش‌هایی مانند اتوهموتراپی یا انسافلاسیون رکتال ازون موجب کاهش خستگی و بهبود کیفیت زندگی شده‌اند.
نکروز استخوان و استئومیلیت
ازون‌تراپی با بهبود اکسیژن‌رسانی و تحریک بازسازی استخوان، در بیماران مبتلا به نکروز سر استخوان ران و عفونت استخوان (استئومیلیت) نتایج مثبت داشته است. در برخی بیماران استفاده از آب ازونه برای شست‌وشوی محل جراحی موجب بهبود سریع‌تر زخم و کاهش عفونت شد.
اختلالات مفصل گیجگاهی-فکی
در اختلالات مفصل فک (TMD)، تزریق ازون موجب کاهش درد و بهبود حرکت دهان شده است. بسیاری از بیماران در کلینیک‌های تخصصی اندیمشک، دزفول و شوش این روش را جایگزین داروهای شیمیایی کرده‌اند.
مقایسه با درمان‌های متعارف
-
کورتیکواستروئیدها: اثر سریع اما کوتاه‌مدت دارند و مصرف مکررشان باعث تخریب غضروف می‌شود. ازون اثری مشابه در کوتاه‌مدت و حتی بهتر در میان‌مدت دارد.
-
اسید هیالورونیک: نقش روان‌کننده دارد اما در مراحل پیشرفته آرتروز مؤثر نیست. ازون در برخی موارد اثربخش‌تر گزارش شده است.
-
پلاسمای غنی از پلاکت (PRP): درمانی بازسازی‌کننده اما پرهزینه است. ترکیب آن با ازون می‌تواند نتایج بهتری ایجاد کند.
-
جراحی: تهاجمی و پرهزینه است و دوره نقاهت طولانی دارد. ازون جایگزین کامل جراحی نیست اما می‌تواند نیاز به جراحی را کاهش دهد.
ایمنی و موارد منع مصرف
ازون‌تراپی وقتی در محدوده دوز استاندارد و توسط پزشک متخصص انجام شود، عموماً ایمن است. عوارض خفیف و موقتی شامل درد در محل تزریق، خستگی یا نفخ شکمی هستند.
موارد منع مصرف مطلق:
-
کمبود آنزیم G6PD
-
بارداری و شیردهی
-
پرکاری تیروئید شدید
-
ناپایداری قلبی شدید
-
خونریزی فعال یا مشکلات انعقادی
-
سکته یا حمله قلبی اخیر
-
صرع کنترل‌نشده
موارد منع مصرف نسبی:
-
مصرف داروهای ضدانعقاد
-
دیابت کنترل‌نشده
-
کم‌خونی شدید
در همه بیماران لازم است قبل از شروع درمان، معاینات و آزمایش‌های لازم انجام شود.
محدودیت‌های شواهد و آینده پژوهش
هرچند شواهد زیادی از اثر مثبت ازون‌تراپی وجود دارد، بیشتر مطالعات دارای حجم نمونه کوچک یا روش‌های متفاوت هستند. بنابراین نیاز به کارآزمایی‌های بزرگ‌تر و استانداردسازی پروتکل‌ها وجود دارد. ترکیب ازون با درمان‌هایی مانند PRP یا اسید هیالورونیک نیز می‌تواند موضوع پژوهش‌های آینده باشد.
نتیجه‌گیری
ازون‌تراپی یک روش نوین و کم‌تهاجم برای درمان دردهای اسکلتی-عضلانی است. این روش با تحریک مسیرهای آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی، بهبود جریان خون و کاهش فشار عصبی، موجب تسکین درد و بهبود عملکرد می‌شود. شواهد بالینی نشان داده‌اند که این روش در درمان کمردرد، گردن‌درد، آرتروز زانو، آسیب‌های شانه، تاندینوپاتی‌ها، بیماری‌های روماتیسمی و حتی فیبرومیالژیا مؤثر است.
کلینیک درمان درد خانم دکتر حمیده دهقانی جهت بیماران شهرهای اندیمشک، دزفول و شوش در حال حاضر از این روش برای درمان استفاده می‌کند و نتایج رضایت‌بخشی گزارش شده است. این موضوع ازون‌تراپی را به گزینه‌ای ارزشمند در مدیریت دردهای مزمن در استان خوزستان تبدیل کرده است.
